Wszystkim zależy na tym, by nasz majątek był należycie zabezpieczony, a także rozdysponowany zgodnie z naszą wolą. Poradnik zawiera kilka krótkich informacji oraz przykładów, o które seniorzy najczęściej pytają notariusza.
Pandemia i kryzys spowodowały ̧ że częściej niż dotychczas myślimy o zabezpieczeniu i przekazaniu majątku.
Niektórzy z nas wybierają drogę różnych umów – a więc przekazują majątek za życia.
Inni wolą testamenty – a więc przekazanie majątku po śmierci.
Na każdej z tych dróg obecny jest notariusz. Każdy przypadek – jak życie każdego z nas – jest inne, choć wydaje się podobne.
Dlatego zawsze warto pytać notariusza o swój przypadek i swoje życie.
CZĘŚĆ I – UMOWY
Umowa darowizny
Pani Zofia jest wdową. Ma jednego syna. Mieszka na drugim piętrze w dwupokojowym mieszkaniu. Jest sprawna i energiczna, ale stawy dają jej o sobie znać i chciałaby za życia przekazać mieszkanie synowi – niech on przejmie na siebie załatwianie płatności. Wie, że gdy daruje mieszkanie, syn od razu stanie się jego właścicielem, więc chce się zabezpieczyć.
Notariusz powiedział jej, że równocześnie z przekazaniem mieszkania można ustanowić na jej rzecz nieodpłatną, dożywotnią służebność mieszkania, która będzie ujawniona w księdze wieczystej.
Pani Zofia zdecydowała się na darowiznę z ustanowieniem służebności.
Seniorzy (S) pytają notariusze (N) odpowiadają:
S: Chcemy z mężem zrobić dzieciom niespodziankę i darować im w tajemnicy mieszkanie, a w domu uroczyście przekazać im egzemplarze umowy. Czy to możliwe?
N: Dzieci muszą przyjść wraz z rodzicami do notariusza, by zawrzeć umowę. Darowizna mieszkania czy domu to wielkie wydarzenie w rodzinie, zwłaszcza gdy pracowało się na to pół życia. Przy umowie darowizny rodzice darują, a dzieci darowiznę tę przyjmują – w domu natomiast mogą uroczyście rodzicom podziękować.
S: Mam dwoje dzieci. Czy mogę przekazać mieszkanie tylko jednemu, czy obydwojgu?
N: Darowizna może być uczyniona na jedną lub więcej osób. W przypadku dwójki dzieci każde z dzieci może otrzymać dowolny udział, na przykład po połowie.
S: My „dorobiliśmy się” wnucząt, ale są jeszcze małe. Każdemu z nich chcielibyśmy przekazać działkę, może kiedyś będą miały łatwiejszy start od nas. Jak to zrobić?
N: Pójść do notariusza, który powie, jakie dokumenty będą potrzebne i na co zwrócić uwagę. Przy takiej darowiźnie również muszą być obecne dwie strony: ta, która daruje, i ta, która darowiznę przyjmuje. Jeżeli wnuki nie są jeszcze dorosłe, to w ich imieniu przyjdą do notariusza rodzice. Dodatkowo, jeżeli działki są obciążone, na przykład hipoteką, wówczas na taką darowiznę musi najpierw wyrazić zgodę sąd opiekuńczy.
S: Trochę wstydzę się zadać to pytanie, gdyż mam bardzo porządnego zięcia… Jeżeli daruję moje mieszkanie córce, to czy zięć również będzie jego właścicielem? To moja jedyna córka, którą chciałabym zabezpieczyć, a słyszałam, że po zawarciu małżeństwa wszystko jest wspólne.
N: Bardzo dobrze, że Pani pyta – po to jest notariusz, by odpowiedzieć. Ma Pani rację, że po zawarciu małżeństwa zasadą jest wspólność majątku. Darowizna jest jednak wyjątkiem. Od Pani decyzji będzie zależało, komu przypadnie darowany majątek. Jeżeli córka jest zamężna, to mieszkanie, które podaruje Pani córce, będzie należało wyłącznie do niej, czyli będzie stanowiło jej majątek osobisty. Jeżeli jednak podaruje Pani mieszkanie córce i zięciowi do ich majątku wspólne- go, wówczas mieszkanie będzie ich wspólne.
S: Dużo się mówi o podatkach, stale zmieniają się przepisy. Pamiętam, że kiedyś mogłem zrobić darowiznę mieszkania na syna bez podatku, ale tylko wtedy, gdy nie miał on innego mieszkania. Dużo się też mówi o pięcioletnich terminach – przyznam, że brzmi to wszystko bardzo podobnie i można się łatwo pogubić. Jak to jest obecnie? Trzy lata temu przekazałem już synowi samochód, a teraz z żoną chcemy mu zapisać dom. Czy i kto będzie płacić podatek? Kto i gdzie oraz co ma zgłosić do urzędu skarbowego?
N: Od 2007 roku , jeżeli obdarowanym jest osoba z najbliżej rodziny (małżonek, zstępny, wstępny, pasierb, rodzeństwo, ojczym lub macocha) – a w Pana przypadku „zstępny”, czyli syn – nie zapłaci on podatku od spadków i darowizn niezależnie od tego, która to jest darowizna w ciągu ostatnich pięciu lat. Przy zawarciu umowy w formie aktu notarialnego nie będzie także konieczne zgłaszanie jej do urzędu skarbowego – zgłoszenia dokona notariusz.
Umowa o dożywocie
Pan Stanisław Wojciechowski ma córkę, która wraz ze swoim mężem od paru lat opiekuje się nim na co dzień. Młodzi mają swój dom, więc często przyjeżdżają, by zrobić mu zakupy czy zawieźć do lekarza. Pan Stanisław myśli o przepisaniu mieszkania na ich obydwoje, ale równocześnie zależy mu na dalszej opiece. Po rozmowie z notariuszem dowiedział się, że można zawrzeć nie tylko darowiznę, ale także umowę o dożywocie.
Jako właściciel mieszkania pan Stanisław zdecydował się przenieść jego własność na córkę i zięcia, oni natomiast zobowiązali się zapewnić mu w zamian dożywotnie utrzymanie, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie.
S: Myślę o umowie o dożywocie i wiem, że przenosi ona od razu własność na drugą stronę. Ja jednak nie dostaję pieniędzy. To dziwne, bo to ani darowizna, ani sprzedaż.
N: Słuszna uwaga. Jak mówiliśmy, wiele rzeczy jest do siebie podobnych, co nie oznacza, że są takie same, dlatego zawsze dobrze jest dopytać notariusza o szczegóły. Jak Pani zauważyła, umowa o dożywocie nie jest darowizną – nieodpłatną, ani nie jest sprzedażą – a jednak ma charakter odpłatny. Tą „odpłatnością” jest dożywotnie utrzymanie. Dlatego ten, kto nabywa nieruchomość, płaci podatek od czynności cywilnoprawnych w stawce 2% – taki jak przy sprzedaży. Ponieważ dożywotnie utrzymanie jest realizowane z majątku wspólnego małżonków – nabywców, więc i własność mieszkania czy domu wchodzi do ich majątku wspólnego.
S: Mam swoje mieszkanie, które odziedziczyłam po rodzicach. Chcę je przekazać umową o dożywocie synowi i synowej, ale wraz ze mną mieszka mąż. Chcę, by on również był od razu zabezpieczony. Czy to możliwe? Jak to zrobić?
N: Tak, możliwe. Przy takiej umowie dożywocie można zastrzec także na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości, a więc w Państwa przypadku na rzecz Pani męża.
S: Jesteśmy bezdzietnym małżeństwem. Od lat opiekują się nami sąsiad i sąsiadka. Jeżeli zdecydujemy się z mężem na umowę o dożywocie, to skąd będzie wiadomo, że mamy zagwarantowane te wszystkie świadczenia, o których była już mowa?
N: Przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia, czyli realizacji tych świadczeń. W księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości zostanie dokonany w tym zakresie odpowiedni wpis.
S: Sąsiadka wykupiła ze spółdzielni mieszkanie. Ja też. Notariusz powiedział jej, że może zawrzeć umowę o dożywocie z wnukiem i jego żoną, a mnie, że nie mogę. Dlaczego?
N: To popularnie zwane „wykupienie mieszkania” ze spółdzielni oznacza w praktyce różne sytuacje. Sąsiadka ma zapewne ustanowioną odrębną własność lokalu – a więc nieruchomość z obowiązkową księgą wieczystą i udziałem w częściach wspólnych, w uproszczeniu: gruntu i budynku. Pani natomiast dysponuje prawdopodobnie spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu, dla którego może, lecz nie musi był założona księga wieczysta. Przedmiotem umowy o dożywocie może być nieruchomość, ale nie może nim być spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.
PAMIĘTAJ!
UMOWA O DOŻYWOCIE CZĘSTO JEST MYLONA Z UMOWĄ DAROWIZNY Z USTANOWIENIEM DOŻYWOTNIEJ SŁUŻEBNOŚCI LUB UŻYTKOWANIA – A SĄ TO ZUPEŁNIE ODMIENNIE UMOWY.
Przy umowie darowizny czy umowie o dożywocie własność Twojej nieruchomości przechodzi na wybrane przez Ciebie osoby z chwilą, gdy wszyscy podpiszecie akt notarialny u notariusza. Zawsze dopytaj notariusza.
CZĘŚĆ II – TESTAMENTY
Testament
Pan Mieczysław ma żonę i dwójkę dzieci: Rafała i Jacka. Synom chce kiedyś przekazać majątek. Notariusz powiedział mu, że ma wybór. Znając różnicę między testamentem a darowizną, która sprowadza się do tego, że w przypadku darowizny własność majątku przeszłaby na synów z momentem zawarcia umowy, podjął decyzję, że sporządzi testament – rozrządzi swoim majątkiem na wypadek śmierci. Własność przejdzie więc na synów dopiero z momentem jego śmierci.
S: Dużo się ostatnio mówi o testamentach. A czy w ogóle muszę sporządzać testament? Co będzie, jeśli się na to nie zdecyduję?
N: Nie ma oczywiście obowiązku sporządzania testamentu. Odpowiedź na Pana pytanie jest następująca: jeżeli nie sporządzi się testamentu, spadek zostanie odziedziczony według reguł ustawowych, tj. w pierwszej kolejności będą dziedziczyć małżonek oraz dzieci. W niektórych przypadkach sporządzenie testamentu jest po prostu wskazane, by uporządkować swoje sprawy. Niezależnie od tego, czy zdecydujemy się na sporządzenie testamentu, czy darowizny, czy też nie – zawsze warto skonsultować własny przypadek u notariusza. Dzięki testamentowi można przykładowo zadecydować, kto i w jakich częściach nabędzie spadek oraz kto będzie właścicielem określonych przedmiotów majątkowych, np. kawalerki, rodzinnej biżuterii czy obrazów pradziadka.
S: Ostatnio słabiej się czuję. Jestem w pełni władz umysłowych, lecz mam problem z poruszaniem się. Myślę o sporządzeniu testamentu na wnuczkę – to dobre dziecko, w tym roku zdaje maturę. Czy mogę dać jej pełnomocnictwo, by zrobiła u notariusza na swoją rzecz testament?
N: Testament może sporządzić każda osoba pełnoletnia (ale nie może być ona ubezwłasnowolniona). Testament należy sporządzić samodzielnie – nie można posłużyć się pełnomocnikiem. Takie pełnomocnictwo oraz taki testament, o którym Pan wspomniał, byłyby nieważne.
S: Wiem, że gdybym miała dzieci, to one dziedziczyłyby po mnie wraz z moim małżonkiem. Jesteśmy jednak małżeństwem bezdzietnym. Czy mąż dziedziczy więc wszystko?
N: Świetne pytanie! Proszę zapamiętać, że w przypadku małżeństw bezdzietnych w razie śmierci jednego z małżonków dziedziczy po nim nie tylko drugi małżonek, ale także rodzice zmarłego. Natomiast w przypadku wcześniejszej śmierci choćby jednego z rodziców dziedziczy po nim także jego rodzeństwo.
Testament notarialny
Państwo Halina i Robert zdawali sobie sprawę, jak ważny jest testament. Wiedzieli, co chcą zrobić, ale nie wiedzieli, jak to zapisać, by było prawnie skuteczne. Zdecydowali więc, że porozmawiają o tym z notariuszem i to jego poproszą o przygotowanie testamentów, by zagwarantować sobie poprawność ich przygotowania. Notariusz wysłuchał ich woli, przygotował treść dokumentów i wyjaśnił wszelkie skutki ich sporządzenia.
S: Jako zgodni małżonkowie zadzwoniliśmy do notariusza, by umówić się na sporządzenie wspólnego testamentu, a notariusz powiedział, że to niemożliwe. Czy to prawda? Przecież nie ma u nas w rodzinie żadnego konfliktu, a my prawie od pół wieku jesteśmy zgodnym małżeństwem.
N: Tak, to prawda. Testament może sporządzić tylko jedna osoba. W przypadku małżonków każdy sporządza więc własny testament, a notariusz omówi z Wami konsekwencje planowanych zapisów.
S: Mam dwa mieszkania, lecz kawalerkę w Krakowie chciałabym przeznaczyć po moim odejściu wnuczce. Właśnie dostała się na studia i jesteśmy z niej bardzo dumni. Niech wie, że nauka popłaca.
N: Testament notarialny jest tu bardzo dobrym pomysłem. To właśnie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego można postanowić, że oznaczona osoba nabywa dany przedmiot z momentem śmierci (jest to tak zwany „zapis windykacyjny”). Po Pani śmierci wnuczka stanie się właścicielką kawalerki w Krakowie.
Testament ustny – kazus 1
Schorowany sąsiad pana Jana upadł w łazience i stracił przytomność, nie wiadomo, co się stało. Jego żona zadzwoniła po pogotowie, a on, gdy się ocknął, chciał przekazać jej swoją ostatnią wolę. W obawie rychłej śmierci męża, żona zadzwoniła po trzech bliskich sąsiadów, by mąż przekazał im ustnie swoją ostatnią wolę.
S: Jeżeli ktoś jest lekko chory, może wezwać świadków i przekazać im swoją wolę? To chyba najprostsze.
N: Niestety nie. Testament szczególny można sporządzić tylko wówczas, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Wyłącznie w takich przypadkach spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. O sporządzenie testamentu należy jednak zadbać wcześniej, najlepiej u notariusza. Wówczas nie ma też problemu z miejscem jego przechowywania. Testator otrzymuje wypis (egzemplarz) testamentu. Jeżeli nawet przypadkowo się zniszczy – przykładowo zaleje kawą czy przedrze – jego oryginał jest bezpieczny.
Testament ustny – kazus 2
Pani Janina Spokojna ma trójkę dzieci. Jej syn Filip od małego sprawiał kłopoty, a parę lat temu jej groził. Teraz nie ma z nim żadnego kontaktu. Syn w ogóle się nią nie opiekuje, nie dzwoni, nie interesuje się jej losem, już nie mówiąc o jakiejś pomocy, czy to w zakupach, czy u lekarza. Odgraża się do kuzynów, że jak tylko matka umrze, to wreszcie będzie miał życie – dostanie po niej wszystko, a rodzeństwo wyrzuci z posiadłości. Pani Janina czuje się bardzo skrzywdzona, lecz pragnie także zabezpieczyć pozostałą dwójkę dzieci. Sporządziła testament notarialny, w którym powołała do spadku tę dwójkę, a jednocześnie wydziedziczyła syna. W ten sposób pozbawiła go prawa do zachowku, czyli do żądania od rodzeństwa spłat.
S: Czy każdego można wydziedziczyć?
N: Nie, nie każdego. Pozbawić prawa do zachowku można tylko: zstępnych, małżonka i rodziców.
S: Czyli przykładowo męża mogę wydziedziczyć zawsze? Albo on mnie?
N: Nie. Aby móc wydziedziczyć daną osobę, przykładowo męża, muszą zaistnieć okoliczności przewidziane w kodeksie cywilnym. Są to sytuacje, gdy uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Wydziedziczenia dokonuje się w testamencie. Jest to bardzo trudna materia, zatem zawsze warto jest zasięgnąć pomocy notariusza w tym zakresie.
PAMIĘTAJ!
TESTAMENT NIE WYWOŁUJE ŻADNYCH SKUTKÓW PRAWNYCH ZA ŻYCIA SPADKODAWCY – OZNACZA TO, ŻE ZAWSZE MOŻESZ GO ODWOŁAĆ LUB ZMIENIĆ ZARÓWNO CAŁOŚĆ TWOJEJ OSTATNIEJ WOLI, JAK I POSZCZEGÓLNE ZAPISY.
Przed sporządzeniem testamentu warto skonsultować się z notariuszem, który doradzi, jakie zapisy pozwolą najlepiej zrealizować Twoją wolę. Zawsze dopytaj notariusza.
WAŻNE: Na prośbę testatora testament może zostać zarejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT) utworzonym i prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną – rejestracja dla spadkodawcy jest bezpłatna i ułatwia zainteresowanym szybkie odszukanie testamentu po śmierci testatora oraz realizację jego woli.
Notarialny Rejestr Testamentów nie zawiera informacji o treści testamentu ani danych osobowych spadkobierców – potwierdza on jedynie fakt, że określony spadkodawca sporządził i zarejestrował testament, oraz wskazuje, w której kancelarii notarialnej można otrzymać wypis tego dokumentu.
Dostęp do treści testamentu i możliwość stwierdzenia dziedziczenia na jego podstawie wymaga wykazania interesu prawnego na ogólnych zasadach prawa spadkowego.
Dlaczego warto zarejestrować testament w NORT? Ponieważ zyskujemy gwarancję, że spadkobiercy bez przeszkód odnajdą testament i zrealizują wolę spadkodawcy.
CZĘŚĆ III – PEŁNOMOCNICTWO
Jeśli musisz dokonać czynności prawnej, a Twój stan zdrowia nie pozwala Ci na dokonanie jej osobiście, możesz skorzystać z dobrodziejstwa pełnomocnictwa, tzn. upoważnić kogoś (członka rodziny, zaufaną sąsiadkę) do załatwienia spraw w Twoim imieniu. W większości przypadków wystarczy pełnomocnictwo zwykłe (napisane odręcznie lub wypełnione na druku z urzędu, w którym należy podać dane pełnomocnika oraz zakres pełnomocnictwa).
Jeśli natomiast sprawa dotyczy kupna, sprzedaży, darowizny nieruchomości, przyjęcia lub odrzucenia spadku, konieczne jest pełnomocnictwo notarialne.
WAŻNE: Pełnomocnictwo może dawać pełnomocnikowi nieadekwatnie duży zakres uprawnień, dlatego warto jego treść oraz konsekwencje, w tym możliwość odwołania, skonsultować z notariuszem.
Krajowa Rada Notarialna we współpracy z izbami notarialnymi organizuje cykliczne wydarzenia mające na celu edukację prawną obywateli. Z myślą o seniorach od 2015 r. organizuje Bezpłatny wykład notariusza na uniwersytecie trzeciego wieku, zaś od 2011 r. Dzień Otwarty Notariatu, w czasie którego rejenci udzielają informacji prawnych w tematach leżących w ich kompetencjach zawodowych.
Partner strategiczny: PZU
