Zgodnie z przepisami prawa cywilnego możesz swobodnie dysponować swoim majątkiem zarówno za życia, jak też na wypadek śmierci. Oznacza to, że co do zasady tylko od ciebie zależy, komu pozostawisz zgromadzony przez siebie majątek. W szczególności możesz w miejsce domyślnego porządku ustawowego dowolnie wybrać spadkobiercę – może nim być nie tylko osoba z najbliższego kręgu rodzinnego, ale także osoba obca.
Komu należy się zachowek i w jakiej wysokości?
Prawo do zachowku przysługuje Twoim najbliższym: małżonkowi, zstępnym (tzn. dzieciom, wnukom itd.) oraz rodzicom, którzy w danym przypadku byliby powołani do spadku z ustawy.
Wysokość zachowku wynosi co do zasady połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, jeśli zaś uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni – dwie trzecie wartości tego udziału.
Przykładowo, jeśli masz dwójkę dzieci i małżonkę (zdolną do pracy), którzy wedle porządku ustawowego dziedziczyliby po Tobie w częściach równych po 1/3, zaś wartość pozostawionego po Tobie spadku wyniesie 900 tyś. złotych, to zachowek małoletnich dzieci wyniesie po 200 tyś. złotych (2/3 x 1/3 z 900 tyś. złotych), zaś małżonki – 150 tyś. złotych (1/2 x 1/3 z 900 tyś. złotych).
Prawo do zachowku – jeśli nie zostało pokryte przez stosowne, dokonane przez spadkodawcę dyspozycje (w szczególności powołanie do dziedziczenia, zapis czy wcześniejsze darowizny) – pozwala uprawnionemu wystąpić z roszczeniami pieniężnymi o pokrycie lub uzupełnienie zachowku względem spadkobierców, a niekiedy także względem innych osób (zwłaszcza zapisobierców windykacyjnych czy obdarowanych).
Należy pamiętać, że do wartości spadku uwzględnianej przy obliczaniu zachowków dolicza się także pewne inne nieodpłatne przysporzenia uzyskane na skutek decyzji spadkodawcy. Stąd nawet w braku testamentu przy rozdysponowaniu większością majątku jeszcze za życia (np. przez darowizny) między Twoimi bliskimi mogą wystąpić roszczenia z tytułu zachowku, a w rezultacie konieczność ich pokrycia. Doliczeniu nie podlegają zaś uzyskane przez inne osoby przysporzenia wynikłe z czynności odpłatnych (np. z umowy sprzedaży czy umowy o dożywocie).
Jak zrzec się prawa do zachowku?
Wyłączenie przyszłego prawa do zachowku wymaga porozumienia spadkodawcy z potencjalnym uprawnionym. Następuje to poprzez zawarcie między nimi stosownej umowy obejmującej zrzeczenie się dziedziczenia (wyłączającej w pełni wynikłe z potencjalnego dziedziczenia ustawowego prawa zrzekającego, w konsekwencji też prawo do zachowku) lub też ograniczonej do zrzeczenia się samego prawa do zachowku (pozostawiającej wówczas zrzekającemu możliwość dziedziczenia z ustawy, o ile nie dojdzie do sporządzenia testamentu). Umowy takie wymagają zachowania formy aktu notarialnego.
Zawarcie takiej umowy może być przydatne zwłaszcza w ramach planu sukcesji obejmującego przejęcie rodzinnego przedsiębiorstwa czy gospodarstwa przez jednego z bliskich – ewentualne roszczenia zachowkowe mogłyby bowiem powodować konieczność sprzedaży przez niego części nabytego majątku, a tym samym zagrozić integralności nabytych składników.
Jak pozbawić kogoś prawa do zachowku?
Tylko wyjątkowo możesz swą jednostronną decyzją pozbawić uprawnionego prawa do zachowku. Pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) może nastąpić wyłącznie w testamencie i tylko wtedy, gdy wydziedziczany:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jeśli planujesz sukcesję międzypokoleniową swego majątku uwzględniającą czynności dokonywane w formie aktu notarialnego (darowizna, zrzeczenie się dziedziczenia, testament), ale zastanawiasz się, jak Twoje dyspozycje mogą wpłynąć na przyszłe stosunki prawnospadkowe (w tym w kontekście zachowku) między Twymi bliskimi – skontaktuj się z notariuszem, który udzieli Ci niezbędnych informacji co do znaczenia i konsekwencji rozważanych czynności.
Partner strategiczny: PZU
